گزنه

نام علمیUrtica dioica

نام انگلیسی Nettle

خانواده Urticaceae

نام های دیگر گزنه کبیر، گزنه دو پایه، گزنه سفید (انجره)، گزما، گزنک و...

گزنه بخاطر ایجاد سوزش شدید در پوست، به عنوان یک گیاه بدنام در بین مردم شناخته میشود و نمونه shy;ی خوبی از گیاهانی است که در عین اینکه یک علف هرز است، ارزش بالای دارویی و غذایی دارد. این گیاه به خاطر دارا بودن مقادیر بالایی آهن، کلسیم و سیلیس در برگ خود میتواند به عنوان یک ماده غذایی مقوی به صورت چای یا سوپ باشد که برای درمان کم خونی و مشکلات روماتیسمی مفید است. اثرات ضد آلرژی برگ این گیاه نیز به اثبات رسیده است. گزنه از نظر طب قدیم ایران گرم و خشک است.

گزنه از خانواده گزنه و یکی از گیاهان دارویی مهم شناخته میشود. از گزنه به عنوان مادهshy;ای مدر (diuretic) (ادرارآور) و ملین یاد میشود و آن را برای مداوای زخمهای عفونی، غدهshy;های بدخیم و بیماریهای مربوط به دستگاه تنفسی و همچنین برای معالجة روماتیسم و همچنین برگهای آن حاوی ویتامینk، تصفیه کنندۀ خون (blood purifie)، جلوگیری از خونریزی یا انعقادخون، پیش مادة ویتامین A (بینایی) و عناصر معدنی مانند آهن و فسفر است. گزنه مو را تقویت کرده و از ریزش موی سر جلوگیری می کند، حتی در بعضی از موارد موی سر دوباره می روید. گزنه ضد آلرژی(حساسیت)، ضد التهاب، ضد اسپاسم (ریشه)، پاک کننده ی خون برگها حاوی مقادیر فراوانی کلروفیل است. در اکثر کشورهای غربی کلروفیل استخراج شده از برگها به عنوان رنگدانهshy; های طبیعی در صنایع غذایی، نوشابهshy;ای، آرایشی، بهداشتی کاربرد دارد. مواد مؤثرة موجود در ریشة گزنه سبب کاهش کلسترول خون و همچنین سبب کاهش ورم پروستات و ورمهای خوشshy;خیم میشود.

مشخصات گیاه

گیاهی است علفی، چندساله، متعلق به تیرهshy; ی گزنه. منشا این گیاه اروپا و آسیا میباشد. ارتفاع این گیاه متفاوت بوده و بسته به شرایط اقلیمی محل رویش بین 150 تا 20 میباشد. ساقه گزنه چهار گوش و برگها دندانهshy; دار و به صورت متقابل روی ساقهshy; ها قرار گرفته shy;اند. برگها و ساقهshy; ها پوشیده از کرکهای زبر و گزنده است. گلها به رنگ سبز روشن، خوشهshy; هایی آویزان، زمان ظهور گلها بسته به شرایط اقلیمی محل رویش دارد. معمولا از اردیبهشت تا شهریور ماه میباشد. دارای ریزوم طویل، استوانهshy;ای شکل، خزنده، رنگ زرد مایل به قهوه shy;ای است. این گیاه در خرابه ها، باغ ها و نقاط مرطوب که چهارپایان از آن عبور می کنند به حالت خودرو می روید ریشه این گیاه خزنده بوده و در ناحیه ای که سبز می شود کم کم تمام منطقه را فرا می گیرد. ساقه این گیاه را پرزها و تارهای مخروطی شکل پوشانده که در صورت لمس کردن ساقه به دست می چسبد و پوست را می گزد که تولید خارش و سوزش می کند و شاید به همین دلیل آن را گزنه نامیده اند. تخم آن نرم، ریز و تیره رنگ و مانند تخم کتان است. قسمت مورد استفاده این گیاه برگ های تازه، ریشه، شیره و دانه آن است و طبع آن گرم و خشک است. گزنه گیاهی است که از دوران ما قبل تاریخ نیز وجود داشته و مردم آن زمان از آن برای تغذیه استفاده می کرده و از خواص درمانی آن اطلاع داشته اند. جالینوس حکیم که در قرن دوم میلادی زندگی می کرد آن را برای رفع سرماخوردگی و بیماری های دستگاه تنفسی به کار می برد.

اندام مورد استفاد این گیاه، برگهای تازه، ریشه و شیرة حاصل از آن میباشد. میوة آن فندوقه است که پس از رسیدن دانه به رنگ زرد یا زرد تیره است. وزن هزار دانة آن 1/0 تا 2/0 گرم است.

برگها و همچنین پیکرهshy;ی رویشی گزنه حاوی: کلروفیل، کارتنوئید، ویتامینB ،C ، K، ترکیبهای تریshy;ترپنshy;ها، استرول، گلوکونین (Goloconin)، فلانوئیدها، آمینshy;ها (هیستامین، سروتونین،کولین) (سروتونین یکی از ناقل های عصبیِ فعال در سیستم عصبی مرکزی و دستگاه گوارش است)،کوئین و همچنین حاوی مواد معدنی میباشد. همچنین کرکهای روی پیکرهshy;ی رویشی این گیاه محتوی اسید فرمیک (در مورچه) که پس از لمس کردن وارد پوست شده و ایجاد خارش، حساسیت و سوزش میشود.

ریشة گزنه حاوی استرولها مانند: تری بتاسیتوسترول، کومارین، تانن، مشقات فنیل پروپان و ترکیبات لیگنین (چوبی شدن).

دانة گزنه نیز حاوی پروتئین موسیلاژ و روغن به مقدار 30 درصد میباشد.

نیازهای اکولوژیکی

گزنه در طول رویش به آب و رطوبت فراوان نیاز دارد. این گیاه در مکانهای سایه و همچنین خاکهای حاصلخیز و غنی از ترکیبهای آهکی به خوبی رشد میکند. گزنه در طول رویش به مقدار فراوانی ازت نیاز دارد.

قسمتهای مورد استفاده

سرشاخه های گیاه ( بیشر برگهای تازه) و ریشه و شیره حاصل از دانه آن نیز کم و بیش به مصرف درمانی می رسد.

ترکیبات شیمیایی

گزنه دارای تانن، لسیتین، اسید فرمیک، نیترات پتاسیم و کلسیم است، ترکیبات آهن دارد و دارای ویتامین c و نوعی گلوکوزید است که پوست را قرمز می کند. از سرشاخه های این گیاه ماده ی قرمز رنگی به نام اورتی سین استخراج می شود.

خواص دارویی

- گزنه مو را تقویت کرده و از ریزش موی سر جلوگیری می کند، حتی در بعضی از موارد موی سر دوباره می روید.

برای استفاده از این خاصیت 6 گرم سر شاخه ها و برگ ها و ریشه گزنه را به تنهایی و یا با 30 گرم چای کوهی در یک لیتر آبجوش بریزید و آن قدر بجوشانید تا حجم مایع به نصف برسد، شب ها مقداری از این مایع را به سر بمالید و صبح بشویید.

برای براق شدن و جلا دادن به موها بعد از شستشوی سر موها را با چای گزنه ماساژ دهید. بدین منظور یک قاشق چای خوری برگ گزنه خشک را در یک لیوان آب جوش ریخته و مدت نیم ساعت بگذارید بماند. ماساژ دادن با این چای، شوره سر را برطرف می کند.

-دستگاه هاضمه را تقویت می کند، ادرار را زیاد می کند، برای درمان بیماری قند مفید است بدین منظور یک فنجان چای گزنه را سه بار در روز بخورید.

-ترشح شیر را در زنان شیرده زیاد می کند، اخلاط خونی را برطرف می کند، بیماری های پوستی را برطرف می کند. برای باز کردن عادت ماهیانه از دانه گزنه استفاده کنید.

-در درمان کم خونی موثر است و تعداد گلبول های قرمز را زیاد می کند.

-اگر در ادرار خون وجود داشته باشد گزنه آن را برطرف می کند.

-گزنه عرق آور است، پاک کننده اخلاط سینه، ریه و معده است، نیروی جنسی را تقویت، گرفتگی های کبدی را رفع می کند.

-برای از بین بردن زگیل، ضماد برگ های تازه آن را روی زگیل بمالید.

-برای پاک کردن مثانه، رفع عفونت مثانه و دفع سنگ از مثانه، برگ گزنه را همراه با ریشه شیرین بیان دم کنید و بنوشید.

-برای التیام زخم ها و زخم های سرطانی از ضماد تخم گزنه مخلوط با عسل استفاده کنید، برای برطرف کردن کهیر از جوشانده گزنه به مقدار سه فنجان در روز بنوشید.

-درد نقرس را کاهش می دهد. برای برطرف کردن ناراحتی های زنانه قبل از عادت ماهیانه از چای گزنه استفاده کنید.

-ناراحتی های کلیه را برطرف می کند. ضماد آن درد عضلانی را برطرف می کند. کرم معده و روده را از بین می برد. درمان کننده بواسیر است. برای برطرف کردن درد رماتیسم، برگ های تازه آن را روی پوست بمالید.

-گزنه میکروب کش قوی است و خاصیت نیروبخشی فراوانی دارد.

-گزنه از نظر طب سنتی دافع بلغم بوده و در تسکین دردهای مفصلی و رماتیسمی ناشی از بلغم فاسد در بدن موثر است.

-جوشانده گزنه در رفع یرقان، ناراحتی های کبدی و همچنین دفع سنگ کیسه صفرا موثر است.

- در ناراحتی آرتروز، بستن مقداری گزنه تازه به ناحیه مذکور، باعث تسکین درد و درمان (در دراز مدت) می شود. همچنین روغن گزنه در درمان بیماری های مفصلی بسیار موثر است.

نکاتی در مورد مصرف گزنه

1- تماس گزنه با پوست موجب سوزش و خارش می شود (البته تأثیر درمانی دارد!).

2- گزنه دافع پتاسیم است.

3- گاهی در بعضی افراد، مصرف خوراکی آن باعث نفخ می شود.

طرز استفاده

دم کرده گزنه: مقدار 40 گرم برگ گزنه را در یک لیتر آب جوش ریخته و به مدت 10 دقیقه دم کنید. مقدار مصرف آن سه فنجان در روز بعد از غذا است.

جوشانده گزنه: مقدار 30 گرم گزنه را در یک لیتر آب ریخته و به مدت 10 دقیقه آن را بجوشانید. این جوشانده برای تصفیه خون مفید است. مقدار مصرف آن یک فنجان بین غذاها در روز است.

چای گزنه: مواد لازم: یک قاشق غذاخوری سر پر گزنه خشک یا تازه (برابر با یک مشت کوچک)، یک تکه نبات متوسط (برابر با5 حبه قند بزرگ از نظر سایز)، 2 لیوان آب سرد. طرز تهیه: همه مواد را در ظرف درداری ریخته، پس از آن که مواد روی شعله مستقیم به جوش آمدند، 3 تا 5 دقیقه آن را با شعله بسیار کم دم می کنیم.

تناوب کشت

گزنه را میتوان با گیاهان وجینی به تناوب کشت کرد.

مواد و عناصر غذایی مورد نیاز

مواد آلی نه تنها نقش مهمی در افزایش پیکرهshy; ی رویشی و ریشهshy; ی گزنه دارد، بلکه در بهبود کیفیت مواد مؤثرهshy; ی آن نیز مؤثر است. افزودن ازت به صورت سَرک همراه با آبیاری در بهبود عملکرد ضروری است.

آماده سازی خاک

پس از برداشت گیاهانی که با گزنه به تناوب کشت شدهshy;اند، باید با اضافه کردن کوهای حیوانی و شیمیایی، شخم متوسطی زده شوند، پس از آن کلوخه shy;ها توسط دیسک شکسته شده و زمین را تسطیح و بستر خاک را برای کشت گزنه آماده کرد.

تاریخ و فواصل کاشت

بذرهای گزنه را میتوان در اوایل بهار در خزانة هوای آزاد کشت نمود و سپس نشاهای حاصل را باید در پاییز همان سال، شهریور یا مهر به زمین اصلی منتقل کرد. اوایل بهار نیز زمان مناسبی برای تکثیر رویشی گزنه است. در هر دو روش فاصلة مناسب ردیفهای کاشت 50-40 سانتیمتر و فاصلة دو بوته روی ردیف نیز 30-20 سانتیمتر میباشد.

روش کاشت گزنه

کاشت و ازیاد گزنه از طریق بذرپاشی و یا از طریق رویشی صورت میگیرد. کاشت بذری این گیاه به صورت غیرمستقیم انجام میشود. بدین صورت که باید بذرهای گزنه را در زمان مناسب در خزانه هوای آزاد کشت کرد، پس از آبیاری و وجین علفهای سطح خزانه، بذور سبز شده و نشاهای حاصل را در فصل پاییز به زمین اصلی منتقل میشود. تراکم 55-75 هزار بوته در هر هکتار مناسب است. پس از انتقال نشاها به زمین اصلی، زمین را باید چندین بار آبیاری کرد. تکثیر رویشی گزنه از طریق تقسیم بوته یا تقسیم ریزوم صورت میگیرد. در این روش بوتهshy;های دو تا سه سالة سالم و عاری از هر گونه آلودگی قارچی یا میکروبی را در زمان مناسب از خاک خارج نموده و پس از تقسیم در زمین موردنظر کشت میshy;کنند.

مراقبت و نگهداری

آبیاری منظم و وجین علفهای هرز سطح خزانه ضرورت دارد. آبیاری نامناسب سبب تولید نشاهای ضعیف میshy;شود که در نهایت از عملکرد محصول کاسته میshy;شود. پس از انتقال نشاها به زمین اصلی و همچنین در طول رویش گیاه باید چند بار تحت آبیاری کافی قرار بگیرند. آفت یا بیماری خاصی تاکنون گزارش نشده است.

برداشت محصول

اگرچه پیکرهshy; ی رویشی گیاه و برگهای گزنه در مرحله shy;ی گلدهی از کیفیت مناسبتری برخوردارند ولی از اواسط بهار تا پاییز میتوان طی چند مرحله اقدام به برداشت محصول نمود.

برای برداشت محصول پیکرهshy; ی رویشی، گزنه را از فاصلهshy; ی 40- 30 سانتیمتری سطح زمین قطع نمودده و پس از جدا کردن ساقهshy; های ضخیم، بقیة اندامها برای خشک کردن آماده میshy;شوند. زمان مناسب برای برداشت ریشه فصل پاییز یا اوایل بهار (قبل از رویش گیاهان) است. پس از برداشت بلافاصله محصول را باید خشک کرد. تأخیر در خشک کردن سبب سیاه شدن برگها و ساقهshy;ها شده و از کیفیت محصول بشدت کاسته میشود. توصیه میشود که برای خشک کردن گزنه از خشکshy; کُنهای الکتریکی استفاده شود که دمای مناسب برای خشک کردن 60-55 است.

خشک کردن گزنه در جریان هوای آزاد سایه یا آفتاب مناسب نمیباشد زیرا خشک کردن تدریجی گزنه نه تنها باعث سیاه شدن برگها و پیکرهshy;ی رویشی میشود، بلکه سبب تجزیة کلروفیل و مواد مؤثره نیز میگردد، میزان رطوبت پیکرهshy;ی رویشی و برگ خشک شده نباید از 24% بیشتر باشد. هر 5 کیلوگرم برگ تازه و هر 4 کیلوگرم پیکره shy;ی رویشی و هر 3 کیلوگرم ریشة تازه پس از خشک شدن به 1 کیلوگرم تبدیل میشود. گیاهان خشک شده را باید بستهshy; بندی و در مکان خشک و خنک نگهداری کرد.